Özel hukuk ilişkilerinden doğan ve yine özel hukuk ilişkileri içerisinde var olup bu ilişkileri düzenleyen haklardır. Kamusal haklardan farklı olarak özel haklar tarafların gerçek ya da tüzel kişi, özel hukuk kişisi ya da kamu hukuku kişisi olup olmadığına bakılmaksızın taraflar arası eşitlik esasında kullanılabilen haklardır. Bu haklar yabancı veya vatandaş ayrımı yapılmaksızın herkese eşit tanınmış haklardır.
Özel haklar en temelde kişilik hakları ve mal varlığı hakları olarak ikili bir ayrıma gitmektedir. Bu ayrım, konularına göre özel haklar ayrımı altında incelenmektedir. Bunun dışında belirtilen ayrımlar kişilik ve mal varlığı haklarının değişik açılardan sınıflandırılmasını ifade etmektedir. Bu sınıflandırmaları aşağıdaki şemada görebilirsiniz.
Özel Haklar Kaça Ayrılır?
1-) Niteliklerine göre özel haklar
– Mutlak haklar
– Nıspi haklar
2-) Konularına göre özel haklar
– Kişilik hakları
– Mal varlığı hakları
3-) Kullanılmalarına göre özel haklar
– Devredilebilen haklar
– Devredilemeyen Haklar
4-) Amaçlarına göre özel haklar
– Yenilik doğuran haklar
– Alelade haklar
Niteliklerine Göre Özel Haklar
Niteliklerine göre özel hak ayrımında, hakkın ileri sürülebilirlik etki derecesi ön plana çıkarılmaktadır. Buna göre, herkese karşı ileri sürülebilen haklara mutlak haklar ve belirli kişi ya da kişilere karşı ileri sürülebilen haklara da nispi haklar denilmektedir.
Mutlak Haklar Nedir?
Herkese karşı ileri sürülebilen, kanunda sınırlı sayıda belirlenmiş olan ve zaman aşımı/hak düşürücü sürelere tabi olmayan haklara mutlak haklar denilmektedir.
Kişilik Üzerindeki Mutlak Haklar
Kişilik üzerindeki hakların hepsi mutlak haklardır yani kişilik haklarının hepsi mutlak hak olup herkese karşı ileri sürülebilir haklardır. Bunlar içerisinde nispi haklar yer almaz. Bu mutlak haklar da kendi içlerinde ikili bir ayrıma tabi tutulurlar.
Kişinin Kendi Üzerindeki Mutlak Hakları
Asıl olan bu mutlak hak olup kişinin kendi kişiliği üzerindeki tüm hakları mutlak haklardır.
Örneğin;
– Yaşama Hakkı
Bu durum istisnai bir durum olup kişinin başkası üzerinde mutlakıyet yetkisi olamayacaktır. Bu kişilik haklarının temel felsefesine de ters düşecektir.
– Ancak istisnaen bu tip haklar da bulunmaktadır.
Örneğin;
– Velayet ve vesayet hakkı
Mal varlığı üzerindeki mutlak haklar
Mal varlığı üzerindeki haklar ise hem mutlak hem de nispi olarak bir ayrıma tabi tutulabilirler. Mal varlığı üzerindeki mutlak haklar da kendi içerisinde maddi (somut) mal varlığı üzerindeki mutlak haklar ve gayri maddi (soyut) mal varlığı üzerindeki mutlak haklar olarak ikili bir ayrıma tabi tutulmaktadır.
Maddi ( somut) mal varlığı üzerindeki mutlak haklar
Bunlara ayni haklar da denilmektedir. Zira somut mallar genelde eşyayı teşkil etmektedir ve eşya üzerindeki mutlak haklara ayni haklar denilmektedir. Ayni haklar da kendi içlerinde ikili bir ayrıma tabi tutulmaktadır.
Sınırsız Ayni Haklar Nelerdir?
Hak sahibine söz konusu eşyayı kullanma, eşyanın semerelerinden (ürünlerinden) yararlanma ve eşya üzerinde tasarrufta bulunma yetkilerini üçünü de birden sağlayan ayni haktır.
Örneğin;
– Mülkiyet hakkı
Sınırlı Ayni Haklar Nelerdir?
Hak sahibine eşya üzerine kullanma – yararlanma -tasarruf yetkilerinden sadece biri yada ikisini sağlayan ayni haklardır.
örneğin;
-İrtifak hakları, taşınmak yükü ve rehin hakları
Sınırsız ayni hak sahibine ya da diğer bir ifade ile mülkiyet hakkı sahibine malik denilir.
Semere, bir şeyin getirisi veya ürününe verilen addır.
Sınırlı ayni haklardan irtifak hakları sahiplerine kullanma ve yararlanma ya da sadece kullanma imkanı tanıyan haklardır:
-intifa hakkı, bir eşya üzerine kullanma ve semerelerinden yararlanma yetkisi veren sınırlı ayni haktır, devredilemez ve miras yoluyla intikal etmez. Ancak kullanma yetkisi kiralanabilir.
-Oturma hakkı, konut olarak kullanılabilecek bir taşınmazın tamamı ya da bir kısmı üzerinde bir kişi lehine kullanma imkanı tanınmasıdır. Bu hak da devredilemez ve miras yoluyla intikal etmez.
– Üst hakkı, bir taşınmaz üzerinde bir başkasının bina yapması ve üst hakkı süresi boyunca bu binanın mülkiye hakkına da sahip olmasını sağlayan kullanma ve yararlanma içeren bir irtifak hakkıdır. Üst hakkı çerçevesinde, taşınmazın maliki ayrı, üzerindeki binanın maliki ayrı kişiler olurlar, Süre sonunda binanın mülkiyeti hiçbir ücret ödenmeden taşınmazın malikine geçer. devredilebilir ve miras yoluyla intikal edebilir.
– Geçit hakkı, başkasının arazisinden kişilerin yol açarak kendi arazilerine geçmelerini sağlayan ve kullanma yetkisi içeren irtifak hakkıdır. Devredilebilir ve miras yoluyla intikal edebilir.
– Mecra hakkı, başkasının arazisinin altından veya üstünden elektrik, su, petrol boru veya tellerinin, direklerinin geçirilmesini sağlayan ve kullanma yetkisi içeren irtifak hakkıdır. Devredilebilir ve miras yoluyla intikal edebilir, Devredilebilir ve miras yoluyla intikal edebilir.
– Kaynak hakkı, kişiye başkasının arazinde çıkan sudan, o arazi üzerine kanal veya boru hattı açmak suretiyle kendi arazisine sulama amaçlı faydalanma imkânı sağlayan irtifak hakkıdır.
Sınırlı aynı haklardan taşınmaz yükü, hak sahibine sadece yararlanma hakkı tanır Taşınmaz yükünde bir arazide üretilen ürünler veya çıkarılan taş, kum, Çakıl, mermer gibi semereler başka bir arazi tarafından kullanılacaktır. Bir taşınmaz, semerelerini başka bir taşınmaza vermekle yükümlüdür.
Bir arazide üretilen tüm mısırların yapılan taşınmaz yükü sözleşmesi süresi boyunca yakınlardaki mısır unu fabrikasına verilmesi gibi.
Sınırlı ayni haklardan rehin hakları, hak sahibine sadece tasarruf hakkı tanır. Böylelikle, borçlu borcunu yerine getirmediğinde alacaklı alacağını tahsil amaçlı olarak kendisine garanti amaçlı yani alacağını rehin vermiş akraba, yakınlar gibi üçüncü kişiler de olabilir.
Rehin hakkı da rehinli eşyanın türüne göre farklı isimlerde karşımıza çıkmaktadır:
Taşınır mallar üzerine konulan rehineler: Taşınır eşyada rehin o eşyanın alacaklı yada üçüncü bir kişiye teslimi (yani malın verilmesi ile) kurulur. Teslim gerekmeden konulan taşınır rehinleri şunlardır: hapis hakkı ve tescilli taşınır rehinleri (hayvan rehini, trafik sicili rehini, ticari işletme rehini gibi.)
Taşınmaz mallar üzerine konulan rehineler: Taşınmaz eşya üzerine rehinler tapuda iş tescil ile kurulur. Tescil yapılmadan rehin hakkı doğmaz. Bu nedenle de tapuda yapılan tescil, rehin hakkı için de kurucu nitelikte bir tescildir. Taşınmaz rehinlerinin en bilinenleri ipotek (anapara ipoteği veya üst sınır ipoteği), ipotekli borç senedi ve ipotekli irat senetleridir.
Gayrimaddi( Soyut) Mal Varlığı Üzerindeki Mutlak Haklar
Bunlara fikri haklar da denilmektedir. Bunlar soyut fikir ve sanat eserleri üzerinde, düşünce ürünü şeyler üzerindeki hakları içerirler ve bunlar da mutlak haklardır.
– Telif hakkı
– Patent hakkı
– Marka hakkı
Nispi Haklar Nelerdir?
Alelade Nispi Haklar Nelerdir?
Herkese karşı ileri sürülemeyip de sadece ilgilisine karşı ileri sürülebilen, zaman aşımı ya da hak düşürücü sürelere tabi olan ve kanunda sınırlı sayıda belirlenmemiş olan hakladır.
– Alacak hakkı
– Miras payı hakkı
– Eşlerin birbirlerine yardım yükümlülüğü
Etkisi Kuvvetlendirilmiş Nıspi Haklar Nelerdir?
Esasında bunlar alelade nıspi haklardır. İçeriklerine resmî bir işlem veya resmî bir makamın katılımı sağlanarak etkileri kuvvetlendirilmiştir.
Etkilerinin kuvvetlendirilmeleri onlar mutlak hak yapmamaktadır. Sadece ileri sürülebilecek kişi sayısının kapsamı genişlemiştir ve aynı zamanda zaman aşımı ya da hak düşürücü süreleri uzatılmıştır.
Alım, ön alım, geri alım ve kira sözleşmeleri tapuya şerh verilirse tapu kaydında ismi gözüken tüm kişilere karşı ilen sürülebileceği gibi, süreleri de 10 yıla kadar çıkmış olur.
