Zorda kalma, zorunluluk hâli veya ıztırar hâli olarak da adlandırılabilen bu kurum da hem ceza hukukunda hem de özel hukukta ortak düzenlenmiş bir kurumdur. Ceza hukuku açısından zaruret hâli fiili suç olmaktan çıkarmamaktadır. Zira kişinin zaruret hâlinde olduğu sırada yaptığı davranış yine suç teşkil edecektir. Ancak zaruretin ağırlığı çerçevesinde ya ceza verilmeyecek ya da cezasında oldukça indirim yapılacaktır. Bu nedenle ceza hukuku açısından zaruret hâli bir hukuka aykırılığı ortadan kaldıran neden, (Diğer adı ile hukuka uygunluk nedeni değildir.) ceza hukukuna göre zaruret hâli, kusura etki eden neden (kişinin kast veya taksirini kaldıran ya da önemli ölçüde azaltan neden) olarak kabul edilmektedir.
Özel hukuk açısından ise zaruret hâli hukuka aykırılığı ortadan kaldıran bir nedendir yani bir hukuka uygunluk nedeni olup fiili haksız olmaktan çıkarmaktadır. Türk Borçlar Kanunu madde 64 fıkra 2: “Kendisini veya başkasını açık ya da yakın bir zarar tehlikesinden korumak için diğer bir kişinin mallarına zarar verenin, bu zararı giderim yükümlülüğünü hâkim hakkaniyete göre belirler.” Bir kişi kendisi veya başkasını açık ya da yakın bir zarar tehlikesinden korumak için diğer bir kişinin mallarına zarar vermektedir. Dolayısıyla da ortaya bir zarar çıkmaktadır ancak burada haklar çatışması söz konusudur. Ortada feda edilen mal varlığına yönelik bir hak vardır ve amaç, korumaya çalışılan kişilik veya daha üstün nitelikte bir başka mal varlığı hakkıdır. Kişi vermiş olduğu zarardan dolayı kural olarak kusurlu sorumlu değildir yani haksız fiil sorumluluğu yoktur ancak verilen zararın hakkaniyet gereği giderilmesi gerekebilir. Bunu takdir edecek olan hakimdir, (Görüldüğü üzere hâkimin takdir yetkisine ilişkin bir durum vardır.) öyleyse burada kusursuz sorumluluk türlerinden hakkaniyet sorumluluğu bulunmaktadır.
Zaruret Halinin Şartları
– Açık bir tehlike olmalıdır.
-Tehlike kişinin kendisinin veya üçüncü bir kişinin kişilik veya mal varlığı haklarına yönelik olmalıdır.
-Tehlikeden korunmak için zorunlu olarak başkasının mal varlığına zarar varılmalıdır.
-Tehlikeden başka türlü kurtulmak imkânı yakın bir zarar tehlikeden olmamalıdır.
Tehlike açık ya da yakın bir tehlike zararı olmalıdır.
Örneğin;
Ali, evinde elektrik kaçağından kaynaklı çıkan yangından kurtulmak için yan binanın çatısına atlamak zorunda kalmış ve kiremitlerin kırılmasına sebep olmuştur. Burada bir mala zarar verme şeklinde hukuka aykırı bir fiil görünüşte var olsa da Ali zaruret yani ıztırar hâlinde kaldığından ve tehlikeden kurtulmak için mecburen bir eşyaya zarar verdiğinden olayda Ali’ye yüklenebilecek bir kusur olmayacaktır. Belki hakkaniyet gerektiriyorsa hâkim Ali’nin bir miktar tazminat ödemesine hükmedebilir.
Aynı şekilde Ali komşusunun evinde çıkan bir yangından kurtarmak için komşusunun kapısını kırsaydı yine bu olayda zaruret yani ıztırar hâli söz konusudur.
Meşru Müdafaa ile Zaruret Hali Arasındaki Farklar Nelerdir?
-Haklı savunmada, kişilerin kendilerinin veya üçüncü kişilerin kişilik haklarına ya da mal varlığı haklarına yönelik bir haksız saldırı şartı aranırken , zaruret halinde kişilerinin veya üçüncü kişilerin kişilik veya mal varlığı haklarına yönelik bir tehlike olmalıdır.
-Haklı savunmada, saldırı def edilmektedir. Yani saldırgana karşı bir savunma yapılarak saldırganın kişilik ya da mal varlığı haklarına müdahale edilerek saldırgan etkisiz hâle getirilmektedir ve savunma ile saldırı arasında orantı aranmaktadır. Oysa zaruret hâlinde tehlikeden kaçılmakta ve üçüncü kişilerin sadece mal varlığı haklarına zarar verilerek korunmaya çalışılmaktadır. Zaruret hâlinde saldırı savunma kavramı olmadığı için orantı eylemlerde değil, korunan hak ile feda edilen hak arasında aranmaktadır.
-Haklı savunmada savunma yapan kişinin davranışı ne ceza hukuku açısından suç teşkil eder ne de özel hukuk açısından tazminat sorumluluğu doğar. Oysa zaruret hâlinde korunan kişinin davranışı ceza hukuku açısından suç teşkil eder fakat ceza verilmez, özel hukuk açısından da hâkim hakkaniyete göre tazminata hükmedebilecektir.
