Hukukun birtakım hukuki işlemler için şart koşmuş olduğu emredici kurallara aykırı davranılması veya belirtilen şartların yerine getirilmemesi durumunda söz konusu hukuki işleme karşı uygulanan yaptırım türlerinin genel adıdır.
Hükümsüzlük yaptırımı da kendi içerisinde alt yaptırım türlerine ayrılmaktadır. Bunlar:
-Yokluk
-Mutlak mutlak
-Nispi butlan
-Tek taraflı bağlamazlık
1-) Yokluk
Hukukun bir işlem İçin varlık şartını aradığı kurucu unsurların eksik olması hâlinde uygulanan yaptırım türüdür. Esasen yokluk yaptırım türünde bir yaptırım uygulaması söz konusu değildir. Zaten yok olan bir husus için ayrıca bir uygulama yapılmaz.
Kişilerin var saymalarına rağmen hukuk kurucu unsuru eksik olan o işlemi yok sayacaktır. Yani hiç varlık kazanmamış muamelesi yapılacaktır.
Kanun, resmî evlendirme memuru önünde yapılmayan evliliklerin yok hükmünde olduğunu belirtmiştir. Bu açıdan bir evlilikte, kadın ve erkek yanında ayrıca birde resmî evlendirme memuru, kurucu unsur olarak yer almaktadır. İmamlar veya din adamları resmî evlendirme memuru değildir. Bu çerçevede imam nikâhı ile evli olarak gözüken ve toplum gözünde de evli olan kişiler devlet ve hukuk karşısında hiç evlenmemiş kişiler konumundadırlar.
2-) Mutlak Butlan Nedir?
Hukuki işlemin kurucu unsurları tamam olmakla birlikte, kanunun belirlediği emredici hükümlere aykırı davranılmış veya kanunun belirlediği şekle uyulmamış ise bu defa mutlak butlan sonucu hükümsüzlük karşımıza çıkmaktadır. Mutlak butlan yaptırımına sadece butlan da denilmekle birlikte aynı şekilde kesin hükümsüzlük adı da verilmektedir.
Mutlak butlanla sakat olan hukuki işlem en baştan itibaren kurulmuş ve varlık kazanmıştır ama geçersizdir ve geçersizliği de en baştan itibaren olmaktadır. Mutlak butlan kamu düzenine ilişkin bir aykırılık içeren sakatlık bulunması durumunda uygulanan bir yaptırımdır. Bu nedenle de herkes tarafından, her zaman İleri sürülebilir. Bu nedenle de mutlak butlanda zaman aşımı yer almaz.
Ayırt etme gücü bulunmayan akıl hastalarının evlenmeleri kesin olarak yasaktır Ancak böyle bir evlilik her nasılsa resmî memur önünde gerçekleştirilmişi ise bu durumda evlilik kadın, erkek ve resmî evlendirme memuru bulunması yani kurucu unsurlarının tamam olması nedeniyle varlık kazanacaktır. Dolayısıyla yok hükmünde değildir ama taraflardan birinin ayırt etme gücünden sürekli yoksun bir akıl hastası; olması hâlinde, bu durumda kanunun emredici hükmüne aykırı davranıldığından evlilik en baş¬tan itibaren geçersiz ve hükümsüz yani mutlak butlanla sakat bir evlilik olacaktır.
Mutlak butlanı herkes ileri sürebilse de resen hükümsüzlük söz konusu olmaz. Mutlak butlan ; ancak dava yoluna götürülebilir ve bir hukuki işlemin mutlak butlan ile sakat olup olmadığına sadece hâkim mahkeme karan ile hüküm kurabilir.
3-) Nispi Butlan Nedir?
Nispi butlanda da kanunun aradığı birtakım şartlara uyulmamıştır ancak bu uyulmama durumu emredici hükümlere aykırılık derecesinde değildir. Ayrıca uyumsuzluk kamu düzenine aykırı da değildir. Sadece ilgili taraflara ilişkin zarar verebilme ihtimali söz konusudur. Bu nedenle de nispi butlanla sakat olan bir hukuki işle varlık kazanmıştır, (Yani yokluk ileri sürülemeyecektir.) geçerli olarak kurulmuştur. (Yani mutlak butlan ileri sürülemeyecektir.)
Ancak bu işlemde taraflardan biri açısından bir uyumsuzluk söz konusudur. Bu nedenle de kanun bu tarafa, geçerli olarak kurulmuş olan bu hukuki işlemi belirli süreler içerisinde geçersiz kılabilme yetkisi tanımıştır. Kişi bu süreler içerisinde geçersizliği ileri sürerse işlem en baştan itibaren hükümsüz hâle gelir, kişi süreyi kaçırırsa ya da zaten onay verirse geçerli olarak kurulmuş olan hukuki işlemin geçersizliğini ileri sürme hakkını kaybeder.
Nispi butlan hâlinde, hukuki işlem geçerli olarak kurulmuş ve varlık kazanmıştır, sadece kanunun aradığı ilgili eksiklik nedeniyle taraflardan biri (yani sadece ilgilisi) kanunun belirlediği sürede hukuki işlemi geçersiz kılabilme yetkisine sahiptir, nispi butlanı da ileri sürünce işlem kendiliğinden geçersiz hâle gelir. Ayrıca dava açma şartı aranmaz. Oysa mutlak butlanda işlem en baştan , itibaren geçersizdir ve herkes, her zaman dava yoluyla mutlak butlanı ileri sürebilir.
Bir kişi bir sözleşmeyi yaparken hataya düşmüş ise o sözleşme yine de geçerli olarak kurulmuştur. Fakat irade sakatlığı nedeniyle nispi butlanı ileri sürme imkânı vardır. Kişi, hataya düştüğünü öğrendiğinden itibaren 1 yıl içerisinde geçerli olarak kurulmuş bu sözleşmeyi hatasını ileri sürerek ve karşı tarafın uğrayacağı zararları da tazmin etmek sureti ile nispi butlanla geçersiz kılabilir,
4-) Tek Taraflı Bağlamazlık Nedir?
Hukuki işlemin kurucu unsurlarının tamamında, emredici hükümlere uyulmuştur, (Dolayısıyla da yokluk ya da mutlak butlan söz konusu değildir.) aynı şekilde kanunun olmamasını istediği uyumsuzluk da bulunmamak¬tadır (Yani nispi butlan da ileri sürülemeyecektir.) fakat söz konusu işlemde kanunun aradığı bir husus eksik kalmıştır. Kanun bu eksikliğin bulunduğu taraf açısından hukuki işlemi askıda hükümsüz bırakmaktadır. Ancak diğer taraf için ise hukuki işlemi geçerlidir. Kurulmuş bir işlem sayarak onun açısından hukuki işlemin bağlayıcı olduğunu belirtmektedir. İşte bu nedenledir ki bu tip hükümsüzlüğe tek taraflı bağlamazlık denilmektedir.
